Θεολογική προσέγγιση της εικόνος της Βαπτίσεως του Κυρίου

πηγή : KANDYLAKI

 

του Αρχιμανδρίτη Σεραφείμ Ατματζίδη,

Καθηγούμενου Ιεράς Μονής Παναγίας Σουμελά

Η τέχνη για την Ορθόδοξη Εκκλησία είναι μία από τις μεθόδους που χρησιμοποιεί για να προβάλλει την Θεολογία της και να διδάξει τον Ευσεβή λαό της. Μέσα στην Εκκλησία μας οι βυζαντινές εικόνες, οι τοιχογραφίες και οι ψηφιδογραφίες, οι οποίες απεικονίζουν διάφορες θεματολογίες έχουν την μοναδική ικανότητα να διδάξουν άφωνες λόγου αλλά μέσα από την ικανή και αλληγορική απεικόνιση τον πιστό λαό με χρώματα, συμβολισμούς και σχέδια.

Μιας τέτοιας αληθινής και αλληγορικής απεικόνισης εικόνα, η οποία ουσιαστικά διαλαλεί την Τριαδικότητα του αληθινού Θεού είναι και αυτή των Θεοφανείων.

Η εορτή των Θεοφανείων, με τις υπάρχουσες ιστορικές μαρτυρίες, μετά την εορτή της Αναστάσεως είναι η αρχαιότερη και μία από τις μεγαλύτερες εορτές της Ορθοδοξίας. Κατά την ημέρα αυτή η Εκκλησία βιώνει το μεγάλο γεγονός της Βαπτίσεως του Κυρίου και παράλληλα την φανέρωση της Αγίας Τριάδος.

Το κυρίως θέμα της εικόνας είναι ο Κύριος. Ο Χριστός καθώς στέκεται στο μέσον του Ιορδάνου, αποτυπώνεται άλλοτε γυμνός και άλλοτε με ένα λευκό ένδυμα γύρω από τη μέση Του. Παρατηρώντας κανείς τον Χριστό διακρίνει μια λεπτότητα και έναν ασκητισμό στο μη σαρκώδες σώμα Του. Ο Κύριος εντός του ποταμού, του οποίου μέχρι εκείνη την στιγμή τα νερά δεν ήταν αγιασμένα και θύμιζαν τον θάνατο(1), στέκει δυναμικά έχοντας το χέρι Του σε στάση ευλογίας και γίνεται αιτία, κατά τον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, αυτός ο «υγρός τάφος» να καθαρίσει την αμαρτία(2) και όλο τον παλαιό Αδάμ να τον αναγεννήσει μέσα σε αυτόν. Με την στάση Του αυτή δείχνει να ευλογεί τα νερά ώστε να ετοιμαστούν και με την είσοδό Του μέσα σε αυτά να γίνουν ύδατα βαπτίσματος, αγιασμένα και σωτήρια. Κατανοούμε λοιπόν πως ο Κύριος δεν αγιάσθηκε από τα νερά του Ιορδάνη αλλά ο Ίδιος τα αγίασε με την αποδοχή της ταπεινής αυτής Του πράξης. Αγιάζονται τα νερά του Ιορδάνη από τον Κύριο διότι ο ίδιος δεν είχε ανάγκη βαπτίσεως, γιατί Αυτός είναι απ’ αρχής αγνός και άμωμος. Το βάπτισμα το οποίο δέχεται ο Κύριος από τον Πρόδρομο είναι βάπτισμα ταπείνωσης: «ἦλθεν… καὶ πρὸς τὸν δοῦλον αἰτῶν τὸ Βάπτισμα, δουλοπρεπῶς ἐφίσταται…»(3), παράλληλα όμως είναι και βάπτισμα παραδειγματισμού διότι είναι ένα ακόμη δείγμα σεβασμού προς τον άνθρωπο και μία ακόμη από τις πολλές αποδείξεις της υπέρτατης αγάπης Του προκειμένου να γίνει Αυτός αιτία σωτηρίας του ανθρώπου: «Ἰδοὺ ἡ κάθαρσις, ἰδοὺ ἡ λύτρωσις, ἡ ἀνάπλασις πάντων…»(4). Άλλωστε και η προτροπή Του προς τον Τίμιο Πρόδρομο αποδεικνύει του λόγου το αληθές: «ἀποκριθεὶς δὲ ὁ Ἰησοῦς εἶπεν πρὸς αὐτόν, ἄφες ἄρτι, οὕτως γὰρ πρέπον ἐστὶν ἡμῖν πληρῶσαι πᾶσαν δικαιοσύνην»(5). Με τον τρόπο αυτό το βασικό στοιχείο της φύσης και του ανθρώπου το οποίο είναι το νερό, δια της βαπτίσεως του Κυρίου αγιάζεται και λαμπρύνεται και μαζί με αυτό ολόκληρη η πλάση, λογική και άλογη, έμψυχη και άψυχη. Δικαίως ο ιερός ψαλμωδός προτρέπει: «Χόρευε ἡ κτίσις αἰσθομένη, Θεοῦ τὴν ἁγίαν ἐπιφάνειαν∙… ἐπέστη, ὁ ταῖς εὐλογίαις, ὑμᾶς Χριστὸς λαμπρύνων»(6).

Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο της εικόνος είναι η στάση του Κυρίου εντός του Ιορδάνου. Μία στάση η οποία υποδηλώνει κίνηση. Παρατηρούμαι πως το ένα πόδι του Κυρίου δείχνει να κινείται προς τα εμπρός κι αυτό διότι είναι πιο μπροστά από το άλλο. Αυτό μαρτυρεί τρόπον τινά την διάθεσή Του να υπακούσει στην εντολή-παράκληση την οποία Του αναπέμπει ο άνθρωπος λέγοντάς Του πως μόνον Εσύ μπορείς: «ἵνα ἐπιστρέψῃς κόσμον ἐκ πλάνης, καὶ σώσῃς τὰς ψυχὰς ἡμῶν»(7). Σε αυτή Του όμως την δημόσια παρουσία και δράση πρωτίστως πρέπει να δεχθεί το βάπτισμα ως άνθρωπος και έπειτα να οδηγηθεί: «εἰς τὴν ἔρημον ὑπὸ τοῦ πνεύματος»(8), έτσι ώστε: «πειρασθῆναι ὑπὸ τοῦ διαβόλου»(9) να καταστεί έτοιμος για να βγει και να οδηγηθεί στον δημόσιο αγώνα Του: «ἵνα σωθῇ ὁ κόσμος δι’ αὐτοῦ»(10). Αξιοπρόσεκτη επίσης είναι η μαρτυρία και η ομολογία του Τιμίου Προδρόμου ο οποίος βλέποντάς Τον να πλησιάζει λέει το «ἴδε ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου»(11) και η οποία ουσιαστικά καταμαρτυρεί το ποιος είναι Αυτός ο οποίος πλησιάζει στο βάπτισμα.

Μέσα στον ποταμό γύρω από τον Χριστό κολυμπούν ψάρια, ενώ ξεχωρίζουν κάτω δεξιά και αριστερά δύο πρόσωπα. Μία γυναίκα η οποία είναι στολισμένη με βασιλικό στέμμα και κρατά σκήπτρο κι ένας άντρας ηλικιωμένος ο οποίος κρατά μία στάμνα-υδρία μέσα από την οποία τρέχει άφθονο νερό. Τόσο η γυναίκα όσο και ο άντρας βρίσκονται καθισμένοι πάνω σε μεγάλα ψάρια «θηριόμορφα». Η παρουσία και των δύο έχει αλληγορική σημασία και η μεν συμβολίζει την Ερυθρά θάλασσα, ο δε συμβολίζει τον Ιορδάνη ποταμό(12).

Κατά την Βάπτιση του Κυρίου έχουμε φανέρωση της Αγία Τριάδος: «Τριάδος ἡ φανέρωσις, ἐν Ἰορδάνῃ γέγονεν∙»(13) εξ ου και η γιορτή ονομάζεται Θεοφάνεια. Το αγιογραφημένο χέρι στο επάνω μέρος της εικόνας υποδηλώνει την παρουσία του Θεού Πατέρα με μία ευλογούσα παλάμη εξερχόμενη μέσα από ένα ημικύκλιο το οποίο αναπαριστά τον ουρανό. Από το ημικύκλιο αυτό φεύγουν-εκχέονται ακτίνες φωτός οι οποίες φωτίζουν ένα περιστέρι. Αυτή είναι η χαρακτηριστική αγιογραφημένη αποτύπωση της Αγίας Τριάδας. Με τον τρόπο αυτό ο λόγος του Θεού Πατέρα ο οποίο μαρτυρεί την θεότητα του Υιού: «οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾧ εὐδόκησα»(14), φαίνεται στο χέρι το οποίο ευλογεί, το Άγιο Πνεύμα στις ακτίνες και στο λευκό περιστέρι, ενώ το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος είναι παρόν με την αποδοχή της βαπτίσεώς Του. Ο Πατέρας μαρτυρεί την θεότητα του Υιού Του: «ὁ μὲν γὰρ Πατήρ, ἐναργῆ μαρτυρίαν τῷ συγγενεῖ ἐπεφώνησε»(15), ο Υιός αποδέχεται διά της βαπτίσεως να απαλλάξει τον κόσμο από τα δεσμά της αμαρτίας και του σατανά: «ὁ Υἱὸς τὴν ἄχραντον κορυφὴν τῷ Προδρόμῳ ὑπέκλινε, καὶ βαπτισθείς, τὸ ἀνθρώπινον ἐκ δουλείας ἐρρύσατο»(16), «τὸ Πνεῦμα περιστερᾶς ἐν εἰκόνι κατέπτη οὐρανόθεν·»(17) και βεβαιώνει «τοῦ λόγου τὸ ἀσφαλές»(18) και εδραιώνει το απαρασάλευτο της αληθινής πίστεως, θεμέλιο.

Το δεύτερο σημαντικό πρόσωπο της εικόνος είναι ο Τίμιος Πρόδρομος, είναι αυτός ο οποίος έπαιξε μεγάλο ρόλο στο απολυτρωτικό έργο του Κυρίου από τον οποίο έλαβε «δουλικὸν Βάπτισμα»(19) πριν προχωρήσει στην δημόσια δράση και παρουσία Του. Ο Τίμιος Πρόδρομος βρίσκεται στα αριστερά της εικόνος υποκλινόμενος ταπεινά εμπρός στον βαπτιζόμενο Κύριο. Το δεξί του χέρι αγγίζει την κεφαλή του Κυρίου, ενώ το αριστερό του βρίσκεται σε στάση δέησης. Στο παρουσιαστικό του βλέπει κανείς τον ασκητισμό και την αυστηρότητα του βίου του. Κεφάλι αναμαλλιασμένο, γένι αραιό και άτακτο, λεπτά και άσαρκα άκρα και αυστηρή ασκητική έκφραση προσώπου. Το ότι ήταν: «ἐνδεδυμένος τρίχας καμήλου»(20) και είχε: «ζώνην δερματίνην περὶ τὴν ὀσφὺν αὐτοῦ»(21) καθώς επίσης το ότι πορευόταν στην ζωή του: «ἐσθίων ἀκρίδας καὶ μέλι ἄγριον»(22) δείχνουν το ασκητικό του μεγαλείο καθώς επίσης το μελαμψό και λιπόσαρκο του προσώπου μαρτυρεί τον καύσωνα και το τραχύ της ερήμου.

Ακριβώς δίπλα του υπάρχει ένα δέντρο μέσα στα κλαδιά του οποίου βρίσκεται ακουμπισμένος ένας πέλεκυς. Αυτός συμβολίζει τα λόγια του Τιμίου Προδρόμου: «ἤδη δὲ ἡ ἀξίνη πρὸς τὴν ῥίζαν τῶν δένδρων κεῖται• πᾶν οὖν δένδρον μὴ ποιοῦν καρπὸν καλὸν ἐκκόπτεται καὶ εἰς πῦρ βάλλεται»(23). Μας προειδοποιεί αλληγορικά ο προδρομικός λόγος πως κάθε άκαρπο δέντρο, δηλαδή κάθε άνθρωπος ο οποίος δέχθηκε το τάλαντό του αλλά δεν το εργάσθηκε σωστά, ως άκαρπο δέντρο θα κοπεί και θα οδηγηθεί στο αιώνιο πυρ και την τιμωρία. Θα οδηγηθεί ουσιαστικά στην αποκοπή της κοινωνίας μετά του Θεού.

ότι έγινε αιτία της Τριαδικής αποκάλυψης Τέλος στην δεξιά πλευρά της εικόνας υπάρχει μια ομάδα Αγγέλων, οι οποίοι έχουν τα χέρια τους προτεταμένα και καλυμμένα με υφάσματα δείχνοντας, με την στάση τους αυτή, την προθυμία τους να διακονήσουν τον Κύριό τους και κατ’ επέκταση στο πρόσωπό Του όλο το ανθρώπινο γένος. Στα πρόσωπά τους είναι αποτυπωμένη μια χαρμόσυνη απορία. Είναι σα να ομολογούν: «Τί τὸ ξένον τοῦτο θέαμα;… ὁ λίμνας καὶ ποταμούς, ποιήσας προστάγματι, τὰ Ἰορδάνια, ρεῖθρα ἔρχεται, περιβαλέσθαι∙ τούτοις γάρ, τὸν Ἀδὰμ ἀνακαινίζει.»(24).

Κλείνοντας να τονίσουμε πως η όλη αγιογραφική αποτύπωση της Βαπτίσεως του Κυρίου στον Ιορδάνη ποταμό μας οδηγεί στην αποδοχή της φανέρωσης της Αγίας Τριάδος και στην προσκύνηση Της. Κατά την ημέρα των Θεοφανείων ο πρόθυμα προσερχόμενος στο Ναό πιστός δεν διδάσκεται μόνον από την θεολογία της εικόνας να γίνεται προσευχητικά μέτοχος της Χάριτος της Αγίας Τριάδος, αλλά καλείται εν ελευθερία να ζήσει εν Χριστώ και να καταστήσει την καρδιά του χώρο και κατοικητήριο του Θεού προγευόμενος του Παραδείσου. Η σωτηρία μας είναι γεγονός αληθινό κάτω από την προϋπόθεση της αποδοχής του γεγονότος ότι ο Υιός του Θεού έλαβε σάρκα ανθρώπου, και φανέρωσης και ότι ο Πατέρας προσελκύει προς τον Υιό Του τους ανθρώπους «οὐδεὶς δύναται ἐλθεῖν πρός με, ἐὰν μὴ ὁ πατὴρ ὁ πέμψας με ἑλκύσῃ αὐτόν»(25).

Φτάσαμε στο τέλος του δωδεκαημέρου γευόμενοι το μεγαλείο της ταπείνωσης του Υιού και Λόγου μέσα από την φάτνη, την περιτομή και την Βάπτισή Του και παρ’ ότι μπορεί να πει κανείς πως είναι όλα ασύλληπτα για τον ανθρώπινο νου, εν τούτοις είναι η μόνη αλήθεια η οποία οδηγεί στη σωτηρία του ανθρώπου. Να ευχηθούμε να μας φωτίζει ο Επιφανής Θεός να κατανοούμε την παρουσία Του στη ζωή μας, να διαβιούμε πάντα ευχαριστιακά και να αποδεχθούμε την: «δι᾽ ὕδατος καὶ Πνεύματος»(26) ανακαίνισή μας η οποία: «τὴν παλαιωθεῖσαν φύσιν ὑπὸ τῆς ἁμαρτίας»(27) την οδήγησε και πάλι στην κοινωνία μαζί Του.

Χρόνια πολλά και ευλογημένα.

Υποσημειώσεις

(1) Στην Παλαιά Διαθήκη κατά τον κατακλυσμό στην εποχή του Νώε έχουμε μία μεταφορική και κυριολεκτική αποτύπωση του θανάτου.
(2) Ο άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων αναφέρει: «Καταβάς ἐν ὕδασιν ἔδησε τόν ἰσχυρόν».
(3) Τροπάριο προεόρτιο θ’ ωδής 3ης Ιανουαρίου.
(4) Τροπάριο προεόρτιο δ’ ωδής 4ης Ιανουαρίου.
(5) Ματθαίος Γ’, 15.
(6) Τροπάριο προεόρτιο η’ ωδής 3ης Ιανουαρίου.
(7) δοξαστικό αίνων 6ης Ιανουαρίου)
(8) Ματθαίος Δ’, 1.
(9) Οπ. π.
(10) Ιωάννης Γ’, 17.
(11) Ιωάννης Α’, 29.
(12) • Τα πρόσωπα αυτά αποτυπώνονται αγιογραφικά σύμφωνα με τον λόγο του Δαυίδ: «ἡ θάλασσα εἶδε καὶ ἔφυγεν, ὁ Ἰορδάνης ἐστράφη εἰς τὰ ὀπίσω•» (Ψαλμός ΡΙΓ’, 3).
• Άξια προσοχής είναι και η αλληγορική προσέγγιση την οποία κάνει ο ιερός Χρυσόστομος σε ό,τι αφορά τον Ιορδάνη ποταμό. Ο ποταμός έχει δύο μεγάλες πηγές την μία την ονομάζει Ιόρ και την άλλη Δαν. Αυτές οι δύο δημιουργούν δύο μικρά ποτάμια των οποίων η συνένωση δημιουργεί τον Ιορδάνη, ο οποίος με την σειρά του φτάνει και χύνεται στην Νεκρά θάλασσα. Ο ποταμός Ιορδάνης είναι ο τύπος του ανθρωπίνου γένους. Οι δύο πηγές συμβολίζουν τον Αδάμ και την Εύα είναι οι δύο πηγές από τις οποίες προήλθες το ανθρώπινο γένος. Και το γένος προς τα πού πήγε; Στη νέκρωση και τον θάνατο, όπως ο Ιορδάνης στη Νεκρά Θάλασσα. Ήρθε όμως ο Υιός του Θεού, που πόνεσε για την αθλιότητα του ανθρωπίνου γένους, κι έγινε άνθρωπος, κι έπαθε επάνω στο σταυρό, και κατήργησε, με τον θάνατό Tου, τον θάνατο. Έτσι χάρισε στους ανθρώπους τη ζωή και τους επέστρεψε προς τα πίσω, τους έκανε να μη τρέχουν πια προς τη νέκρωση και τον θάνατο, αλλά προς την αφθαρσία. Αυτός είναι ο λόγος, που ο Απόστολος Παύλος λέει, ότι «ὅσοι ἐβαπτίσθημεν εἰς Χριστὸν Ἰησοῦν, εἰς τὸν θάνατον αὐτοῦ ἐβαπτίσθημεν» (Ρωμ. ΣΤ’, 3).
(13) Τροπάριο εόρτιο η’ ωδής.
(14) Ματθαίος Γ’, 17.
(15) Ιδιόμελο Γ’ Ώρας Θεοφανείων, ήχος δ’.
(16) Οπ. π.
(17) Οπ. π.
(18) Απολυτίκιο Θεοφανείων.
(19) Ιδιόμελο τροπάριο ακολουθίας Μεγάλου Αγιασμού.
(20) Μάρκος Α’, 6.
(21) Οπ. π.
(22) Οπ. π.
(23) Ματθαίος Γ’ 10.
(24) Τροπάριο προεόρτιο, Ωδή ζ’, 3ης Ιανουαρίου.
(25) Ιωάννης ΣΤ’, 44.
(26) Ευχή Μεγάλου Αγιασμού, ποίημα αγίου Σωφρονίου Πατριάρχου Ιεροσολύμων.
(27) Οπ. π.