Η επιγραφή Ο ΩΝ στην Βυζαντινή Αγιογραφία

Επειδή η ζωγραφική της Ορθοδοξίας εικονίζει πνευματικές αλήθειες και όχι φυσικές απεικονίσεις, γι' αυτό έδωσε περισσότερη προσοχή στη σύνθεση της εικόνος του Χριστού. Η Θεανθρώπινη μορφή του Κυρίου είναι το κέντρο, γύρω από το οποίο περιστρέφεται η Θεολογία, η Λατρεία και οι Κανόνες που διευθύνουν το Ορθόδοξο βίωμα. Ο Κύριος είναι το κέντρο και η κεφαλή του Χριστιανισμού και το θεμέλιο, στο οποίο κτίστηκε το τεράστιο οικοδόμημα της Ορθοδοξίας. "Θεμέλιον γαρ άλλον ουδείς δύναται θείναι παρά τον κείμενον, ός εστιν Ιησούς Χριστός" (Α' Κορ.Γ',11). Λόγω της εξαιρετικής σημασίας της προσωπικότητας του Χριστού, έχει καταβληθή μεγάλη προσπάθεια για τη σωστή και τέλεια κατάρτιση της εικόνας Του. 'Ολα τα στοιχεία που την απαρτίζουν είναι προσεγμένα και απαραίτητα. Τίποτε δεν λείπει από τα αναγκαία στοιχεία, αλλά και τίποτε δεν είναι περιττό.
Η γνώση όμως αυτή δεν βρίσκεται σε όλους μας, γι' αυτό και πολλοί αγιογράφοι προσθέτουν η αφαιρούν η και τροποποιούν πολλά από τα στοιχεία της εικόνας του Χριστού. 'Ενα σοβαρό και συνηθισμένο σφάλμα είναι και η παράλειψη, στο φωτοστέφανο της εικόνας, της επιγραφής Ο ΩΝ. Συχνά αντί για τα τρία αυτά γράμματα τοποθετούνται στίς θέσεις τους τρία διακοσμητικά κεντήματα. Το πόσο σοβαρή είναι η παράλειψη αυτή, θα το διαπιστώσουμε εξετάζοντας στη συνέχεια του κεφαλαίου την εξαιρετική δογματική σημασία τους.
Η εικόνα του Χριστού για να είναι άρτια πρέπει να εκφράζει με πληρότητα όλους τους δογματικούς όρους της Θεανθρώπινης μορφής. Ο Χριστός είναι Θεός και άνθρωπος. Ούτε μόνον Θεός, ούτε μόνον άνθρωπος. Συνάμα είναι ο λυτρωτής και ο ιδρυτής της Νέας Διαθήκης. Αλλά πρέπει να τονίζεται ότι ο Κύριος της Παλαιάς Διαθήκης, ο 'Ων, ειναι ο Ιησούς της Νέας.
'Ολα αυτά λοιπόν τα δογματικά σημεία πρέπει να αποδίδωνται με ζωγραφικά στοιχεία επάνω στην εικόνα του Χριστού.[...]
Ποτέ δεν εικονίζεται ο Χριστός και η Θεοτόκος χωρίς φωτοστέφανο.
Μέσα στο φωτοστέφανο του Χριστού σχηματίζονται οι τρείς κεραίες του Σταυρού.Ο Σταυρός είναι το όργανο που λύτρωσε ο Κύριος τον κόσμον από το βάρος της αμαρτίας, γι' αυτό μόνο στο Χριστό διαγράφεται ο Σταυρός στο φωτοστέφανο.
Επάνω στις τρείς κεραίες του Σταυρού γράφονται τα γράμματα
Ο 'Ων. Η αρχαιότερη τοποθέτηση των γραμμάτων είναι αυτή που το άρθρο Ο βρίσκεται επάνω από το κεφάλι του Χριστού και δεξιά και αριστερά τα Ω και Ν. Η διάταξη αυτή συμφωνεί και με τις ανάλογες επιγραφές Ο ΑΓΙΟΣ, που γράφεται στις εικόνες των διαφόρων Αγίων. Το άρθρο Ο τοποθετείται πάνω από τη λέξη ΑΓΙΟΣ. Είναι συνηθισμένος τρόπος της βυζαντινής γραφής αυτός. Η λέξη ο 'Ων θα πή, ο υπάρχων. Είναι το όνομα του Θεού, όπως το είπε ο ίδιος στο Μωϋσή στο όρος Χωρήβ. "Και είπε Μωϋσής πρός τον Θεόν' ιδού εγώ εξελεύσομαι πρός τους υιούς Ισραήλ, και ερώ πρός αυτούς ' ο Θεός των πατέρων ημών απέσταλκέ με πρός υμάς' ερωτήσωσί με' τί όνομα αυτώ; τί ερώ πρός αυτούς; και είπεν ο Θεός πρός Μωϋσήν λέγων' εγώ ειμί ο ών' και είπεν' ούτως ερείς τοις υιοίς Ισραήλ' ο ών απέσταλκέ με πρός υμάς" ( 'Εξοδος Γ', 13).
Είναι απαραίτητο το όνομα ο 'Ων , να είναι γρμμένο επάνω στο Σταυρό του Χριστού. Ο Θεός Κύριος της Παλαιάς Διαθήκης,
ο 'Ων, είναι ο Θεάνθρωπος Χριστός της Νέας Διαθήκης, είναι ο Λυτρωτής, ο Σωτήρ, ο Μεσσίας. Κατά την διδασκαλία της Θεολογίας μας, ο υιός ήταν που "εξήγαγε τον λαόν εκ γής Αιγύπτου". Ο ίδιος Υιός εσαρκώθη, εσταυρώθη και ανέστη και γενικά έσωσε τον λαόν του. Αυτή είναι η μεγάλη σημασία της επιγραφής Ο ΩΝ.
Λοιπόν είναι μεγάλο σφάλμα η παράλειψη του Ο ΩΝ από την εικόνα του Χριστού. Δεν ανήκει στο επεισοδιακό στοιχείο, αλλά στο μόνιμο στοιχείο της αγιογραφίας, γι' αυτό είναι απαρασάλευτο και αδικαιολόγητη η κατάργησή του. 'Οταν παραλείπεται το Ο ΩΝ απ' την εικόνα, τότε παίρνουν χώρα δύο αιρετικές θέσεις. Υποβάλλεται η αίσθηση μόνον της ανθρώπινης παρουσίας του Χριστού και αυτό είναι Νεστοριανισμός. Επίσης δεν φανερώνεται ότι είναι ο Χριστός ο ίδιος ο Κύριος της Παλαιάς Διαθήκης και αυτό είναι Ιουδαϊσμός.
Η επιγραφή Ο ΩΝ είναι το σπουδαιότερο δογματικό στοιχείο της εικόνας του Χριστού.
Σε μερικές εικόνες του Χριστού φαίνονται μόνο τα δύο σκέλη του Σταυρού. Εκεί μπορούμε να τοποθετήσωμε τα γράμματα ΩΝ. Ποτέ όμως ΟΩ ή ΟΝ.
Επειδή δεν είναι γνωστή η δογματική αξία της επιγραφής Ο ΩΝ στην εικόνα του Χριστού στους περισσοτέρους αγιογράφους, γι' αυτό και η παράλειψή της είναι συχνή. Πολλοί από τους αγιογράφους ήταν μόνο καλοί τεχνίτες, ενώ κατά τα άλλα ήταν ακατάρτιστοι. Στη Μονή του Σινά που βρίσκονται εκατοντάδες εικόνων, τα τρία τέταρτα απ'αυτές είναι αρκετά ανορθόγραφες, ενώ το ένα τέταρτο είναι εξαιρετικά ανορθόγραφες και λανθασμένες, όπως οι πιό κάτω: " Η ΑΓΙΗ ΠΑΤΕΡΕΣ ΤΟΥ ΣΙΝΑ", ή "Μακαρίζομέν σε πασε ε γεναιέ Θκε Παρθένε' εν σι γάρ ο αχόριτος Χ ο Θς ημών, χοριθήνε ευδόκισε. Μακάριη εσμέν κε ιμείς προστασήαν σε έχον ημέρας γάρ και νηκτός πρεσβέβις υπέρ ημον κε τα σκήπτρα τις βασιλήας..." ή " ΤΡΙΣ ΑΝΔΡΕΣ ΕΝ ΤΙ ΦΙΛΑΚΙ" κ.λ.π....
Ο μεγαλύτερος και σπουδαιότερος αγιογράφος της λεγομένης Κρητικής Σχολής του 16ου αιώνα, ο Θεοφάνης ο Κρής (Θεοφάνης Στριλίτζας τουπίκλιν Μπαθάς), ενώ είναι θαυμάσιος αγιογράφος, εντούτοις οι εικόνες του είναι τρομερά ανορθόγραφες.
Μέσα στην τόση αγραμματοσύνη των παλαιών αγιογράφων είναι επόμενο να λείπη η άρτια θεολογική και δογματική κατάρτιση, μάλιστα σαν την περίπτωση της επιγραφής Ο ΩΝ που είναι πολύ λεπτό σημείο και σοβαρό.
Στα μοναστήρια της Σερβικής Μακεδονίας βρίσκονται τοιχογραφίες του 14ου αιώνα, οι οποίες είναι έργα Ελλήνων ζωγράφων, κυρίως των Μιχ. Αστραπά και Ευτυχίου.Σε όλα αυτά τα μνημεία παραλείπεται σχεδόν πάντα ( στην τοιχογραφία) η επιγραφή Ο ΩΝ και αντί αυτής τοποθετούνται διακοσμητικά σχήματα. Ο Πανσέληνος στο Πρωτάτο και ο Θεοφάνης στα Μετέωρα και στο 'Αγιον 'Ορος παραλείπουν σχεδόν πάντοτε την επιγραφή Ο ΩΝ. Το ίδιο στη Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη (Καχριέ Τζαμί) και στα περισσότερα μνημεία της Καστοριάς.
Από μια προσεκτική ματιά στη Παράδοση παρατηρούμε ότι στη μνημειακή τέχνη κατά συντριπτική πλειοψηφία η επιγραφή Ο ΩΝ παραλείπεται. Στις φορητές εικόνες δεν συμβαίνει το ίδιο, αλλά υπάρχουν περισσότερες με το Ο ΩΝ. Ιδίως οι μεγάλες εικόνες του τέμπλου φέρουν πάντοτε την επιγραφή. Το ίδιο συμβαίνει και στα χειρόγραφα. Στα περισσότερα λείπει η επιγραφή.

*********

Αναπτύξαμε διεξοδικά τη σπουδαιότητα της επιγραφής Ο ΩΝ στην εικόνα του Χριστού και είδαμε ότι ανήκει στο μόνιμο στοιχείο της εικόνας. Ας μη μας εκπλήττει το γεγονός ότι μεγάλος αριθμός εικόνων στερείται αυτήν την επιγραφή. Οι περισσότεροι απ' τους ζωγράφους καίτοι είχαν δυνατό τάλαντο, δεν γνώριζαν και τη βαθειά μυστική θεολογική σημασία των εικόνων, γι' αυτό έκαναν και μερικά λάθη. Σε τοιχογραφίες του Αστραπά και Ευτυχίου οι τρείς αστέρες της αειπαρθενίας της Θεοτόκου ευρίσκονται και στη Μαρία τη Μαγδαληνή. Συναντάει κανείς συχνά σοβαρά λάθη σε εικόνες μεγάλων ζωγράφων, όπως Σταυρό στο φωτοστέφανο του άναρχου Πατέρα ή στο Πνεύμα το 'Αγιον στην εικόνα της Αγίας Τριάδος κ.λ.π.
Ο Φώτιος Κόντογλου στη συλλογή των εικόνων που έχει στον τόμο της "'Εκφρασης" δεν έχει πουθενά, σε όσες εικόνες κατασκεύασε ο ίδιος, την επιγραφή Ο ΩΝ (φορητές ή τοιχογραφίες).
Και οι μεγάλοι λοιπόν έχουν ατέλειες.
Τα τρία αυτά γράμματα με το τόσο πλούσιο περιεχόμενο, τα ίδια είναι στοιχεία διακοσμητικά. Μπορούμε θαυμάσια να τα περιστοιχίσουμε με άλλα διακοσμητικά ή να τους δώσουμε σχήμα επιτηδευμένο, ώστε να έχουν πολλή χάρι. Ας ακολουθήσουμε την παράδοση που διέσωσε την επιγραφή. Ας τη διατηρήσουμε και μείς και ας την πληθύνουμε. Σ' αυτήν την περίπτωση αρμόζει το "ουκ εν τω πολλώ το εύ" και "ου πάντα πάντως τα των Αγίων τέλεια".('Αγιος Βαρσανούφιος).[...]


Από το βιβλίο " Θεωρία Αγιογραφίας "
του Ιωάννου-Χαριλάου Βράνου

Υάκινθος

***************

ΓΙΑ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΟ ΦΩΤΟΣΤΕΦΑΝΟ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ

πηγή : Ιερά Μητρόπολις Πισιδίας |

ΕΡΩΤΗΣΗ : Στίς ἱερές εἰκόνες τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ βλέπουμε τρία γράμματα στό φωτοστέφανο. Τί σημαίνουν καί γιατί γράφονται ἐδῶ ;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ : Τά γράμματα αὐτά προέρχονται ἀπό τήν ἑλληνική μετάφραση τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, πού ἔγινε τόν 2^ον αἰώνα πρό Χριστοῦ, ἀπό τούς 70 ἑλληνομαθεῖς Ἑβραίους, στήν Ἀλεξάνδρεια τῆς Αἰγύπτου.

Ἀπό τά τρία αὐτά γράμματα Ο ΩΝ τό πρῶτο εἶναι ἄρθρο (τό Ο) καί τά δύο ἄλλα γράμματα εἶναι μία λέξη (ΩΝ). Ὅταν ὁ Μωϋσῆς ρώτησε τόν Θεό νά τοῦ πεῖ τό ὄνομά Του τοῦ ἀπήντησε μέ αὐτή τήν λέξη. «Ἐγώ εἰμι ὁ ὤν ... τοῦτό μου ἕστιν ὄνομα αἰώνιον» (Ἐξοδ. 13, 14&15).

Ἀλλά καί στήν Καινή Διαθήκη στό βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως τοῦ Ἰωάννου κεφ. 1 στίχ. 4 βλέπουμε ὅτι ὁ Θεός ὀνομάζεται «Ο ΩΝ». Δηλαδή αὐτός πού ὑπάρχει, ὑπῆρχε καί θά ἔλθη (στίχ. 4).

Οἱ ἄλλοι πού οἱ ἄνθρωποι πίστευαν ὡς θεούς δέν ὑπῆρχαν. Ἦταν δημιουργήματα τῆς φαντασίας των. Καί τά εἴδωλα πού κατασκεύαζαν καί προσκυνοῦσαν ἦταν ἄψυχα, ὑλικά δημιουργήματα, πού οὔτε μιλοῦν, οὔτε ἀκούουν οὔτε βλέπουν (παράβαλε Ψαλμός 113, 12-13). Ὁ ἕνας πού πράγματι ὑπάρχει Θεός εἶναι Ο ΩΝ.

Ἀλλά ὁ Ἕνας Θεός, ὅπως ἀπεκαλύφθη στήν Καινή Διαθήκη ἔχει τρία πρόσωπα : Πατήρ, Υἱός καί Ἅγιο Πνεῦμα. Ὁ Υἱός γεννὰται ἀπό τόν Πατέρα «πρό πάντων τῶν αἰώνων» ὅπως ὁμολογοῦμε στό Σύμβολον τῆς Πίστεως καί ἔχει τήν ἴδια «οὐσία», «ὁμοούσιος τῷ Πατρί». Εἶναι ἀκόμα Φῶς ὅπως καί ὁ Πατέρας : «Φῶς ἐκ φωτός, Θεός ἀληθινός ἐκ Θεοῦ ἀληθινοῦ». Γι’αύτό ὁ Ἰησοῦς Χριστός εἶπε : «ἐγώ καί ὁ Πατήρ ἕν ἐσμέν» (Ἰωάν. 10, 30) καί «ὁ ἑωρακώς ἐμέ, ἑώρακε τόν Πατέρα» (Ἰωάν. 14, 9). Ἑπομένως τό ὄνομα τοῦ Θεοῦ Πατέρα «Ο ΩΝ» ἰσχύει καί γιά τόν Υἱόν Θεόν.

Ἡ Ἐκκλησία μας, λοιπόν, γιά νά δηλώνει αἰσθητά τήν πίστη της στόν Ἰησοῦν Χριστόν, ὡς Θεόν ἀληθινόν, πού ἔλαβε καί τήν ἀνθρώπινη φύση, καθιέρωσε - ἀπό τά πρῶτα της χρόνια – νά γράφει στό φωτοστέφανο τῆς εἰκόνας τοῦ Χριστοῦ τό ἴδιο ὄνομα πού ἔχει ὁ Θεός Πατέρας : Ο ΩΝ.

Μπορείτε επίσης να διαβάσετε :
" Ο Θεός " 'Αγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός  2/7/2012
"Το απαύγασμα του Πατρός"   5/6/2012
"Ο Θεός Πατήρ"   27/6/2012
" 'Οφις "   9/5/2012
"Πατήρ,Υιός και 'Αγιον Πνεύμα"  'Αγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς  4/3/2012
"Περί του Αγίου Πνεύματος" 'Αγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος   31/1/2012
Υάκινθος