ΤΑ “ΧΟΡΙΚΑ” ΣΤΗΝ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ

του Αρχιμ. π. Σιλουανού Πεπονάκη

πηγή: Εκκλησιαστική Παρέμβαση

Είναι γεγονός ότι ο χορός αποτελούσε και εξακολουθεί να αποτελή σημαντικό μέρος του κοινωνικού γίγνεσθαι. Η εκδήλωση αυτή της ανθρώπινης ψυχής αποτυπώθηκε στο πέρασμα των αιώνων σε πολλές μορφές τέχνης.

Ο χορός υπήρξε ανάγκη του ανθρώπου ζωτική και αρχέγονη, πρώτα ως έκφραση συμβολική των εναλλαγών στους ρυθμούς της φύσης και ως πράξη λατρευτική των δυνάμεων, που δημιούργησαν τις εναλλαγές αυτές, και στη συνέχεια ως έκφραση της χαράς της ζωής. Σε όλες τις προχριστιανικές θρησκείες ο χορός σχετίζεται στενά με τη λατρεία της φύσης ή των θεών, αντίληψη που πολεμήθηκε στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες ως άρρηκτα συνδεδεμένη με τον παγανισμό και την ελληνική μυθολογία. Έτσι ο χαρακτήρας τόσο της ίδιας της πράξης του χορού, όσο και των παραστάσεων που την απεικονίζουν, παρέμεινε κατά κύριο λόγο εθνικός σε όλη τη διάρκεια της ύστερης αρχαιότητας.

Μέσα από κείμενα και παραστάσεις σε διάφορες μορφές τέχνης τεκμηριώνεται η παρουσία του χορού σε δημόσια θεάματα, αλλά και εκδηλώσεις του ιδιωτικού βίου. Οι Βυζαντινοί φαίνεται να χόρευαν ακόμη και σε εορτασμούς και πανηγύρια αφιερωμένα στη μνήμη αγίων ή μαρτύρων, είτε σε εορτές που τους είχε κληροδοτήσει η ειδωλολατρική αρχαιότητα. Σε ψηφιδωτά, υφάσματα και είδη μικροτεχνίας της εποχής απεικονίζονται μυθολογικές -κυρίως διονυσιακές- μορφές, ενώ χαρακτηριστικές είναι και οι παραστάσεις κύκλιου χορού των Ωρών και των εποχών στην ταφική εικονογραφία. (“Ο χορός στην ύστερη αρχαιότητα. Μαρτυρίες κειμένων και παραστάσεων”. Παναγιώτα Ασημακοπούλου-Ατζάκα. Περιοδ. Αρχαιολογία και τέχνες).

Το σχήμα “χείρ επί καρπώ”, που υπήρξε συχνό στις γραπτές πηγές και την εικονογραφία των κύκλιων χορών της αρχαίας Ελλάδας, επαναλαμβάνεται κατά την βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή.
Το χορευτικό αυτό σχήμα εντάσσεται στους κύκλιους γυναικείους χορούς, στα τέλη κυρίως της βυζαντινής περιόδου, αποτελώντας ουσιαστικά μετεξέλιξη του ατομικού γυνακείου χορού των προηγούμενων αιώνων.

Τα ύστερα χρόνια, αλλά και κατά την προγενέστερη περίοδο, ο χορός ως κοινωνική πράξη αποτελεί μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές της καθημερινότητας. Χάρη στην αρχαία κληρονομιά του ο κάτοικος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας χορεύει συρμό, κόρδακα, πυρρίχη, γέρανο ή όρμο. Συμμετέχουν σε χορούς, όπως αυτός της συντεχνίας των Μακελλάρηδων της Κωνσταντινουπόλεως κατά τη διάρκεια της εορτής του προστάτη τους Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Ο χορός είναι την εποχή αυτή κυρίως έκφραση συλλογικής χαράς σε γάμους και άλλες διαβατήριες τελετές ή σε επινίκια σημαντικών μαχών, σε κάποιες όμως περιπτώσεις ακόμη και μέσο τιμωρίας ή εξευτελισμού. (Αφέντρα Μουτζούλη “Ο χορός ως κοινωνική πράξη στην καθημερινή ζωή των Βυζαντινών” Περιοδ. Αρχαιολογία και Τέχνες)

Η μεταβυζαντινή περίοδος μέσω της μνημειακής εκκλησιαστικής ζωγραφικής προσφέρει πολλά δείγματα για μελέτη. Χορός συναντάται σε εικονογραφικά θέματα· παλαιότερα: Εμπαιγμός του Χριστού, Συμπόσιο του 'Ηρώδη (χορός της Σαλώμης), Διάβαση της Ερυθράς θαλάσσης με τον χορό της Μαριάμ, Αίνοι (χοροί Ψαλμών 149 και 150) αλλά και νεώτερα όπως: στο βίο του Αγίου Γεωργίου, την Παραβολή του Ασώτου, στους τρεις Παίδες εν καμίνω κλπ. Ανάμεσά τους χαρακτηριστικότερο είναι το θέμα του χορού -ατομικού ή ομαδικού- των Αίνων, στο οποίο μπορεί να αποδοθή και συμβολικό σωτηριολογικό περιεχόμενο.

Η παράσταση που παραθέτουμε προέρχεται από τον ιερό Ναό του Αγίου Μηνά, στο Μονοδένδρι Ζαγορίου και απεικονίζει την παράσταση των Αίνων. Η σκηνή εκτυλίσσεται στο ύπαιθρο έξω από μία εκκλησία που εικονίζεται στο βάθος. Στο κέντρο μία ομάδα Μοναχών και Πατριαρχών υμνεί τον Κύριο, ενώ δεξιά τρεις ηγεμόνες περιμένουν να σφαγιασθούν από δύο στρατιώτες. Δίπλα τους μια γυναίκα με λυτά μαλλιά χορεύει μόνη ζωηρό χορό. Αριστερά εικονίζεται κυκλικός χορός γυναικών που πλαισιώνουν δύο μουσικούς. Η παράσταση αποτελεί το τελευταίο χρονολογικά αντίγραφο προγενέστερου έργου. Οι οκτώ γυναίκες που χορεύουν κυκλικά με ομοιόμορφο βηματισμό, ακολουθώντας τη φορά των δεικτών του ρολογιού, είναι ντυμένες με μακριά φορέματα και κοντούς χρυσοποίκιλτους χιτωνίσκους, ενώ έχουν την κεφαλή καλυμμένη με λευκό μαντήλι, στοιχείο σεμνότητας και αποδεκτός από την εκκλησία χαρακτήρας χορού. Οι γυναίκες περιστρέφονται γύρω από δύο μουσικούς, που συνοδεύουν με τα όργανά τους ρυθμικά τον χορό.

Η ύπαρξη των κύκλιων χορών γυναικών στο Βυζάντιο επιβεβαιώνεται και από την σχετική μαρτυρία του Αγίου Γρηγορίου του Ναζιανζηνού ήδη από τον 4ο αιώνα μ.Χ. Συνυφασμένοι με τη λατρεία κατά την αρχαιότητα οι χοροί αυτοί απαγορεύτηκαν ρητά ακόμη και με αποφάσεις Οικουμενικών Συνόδων, αλλά δεν σταμάτησαν ποτέ να αποτελούν συστατικό στοιχείο κάθε εορτής, ενώ από τον 16ο αιώνα αποτελούν κοινό τόπο στις παραστάσεις των αιώνων. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος που οι γυναίκες ενώνουν τις παλάμες σύμφωνα με το γνωστό σχήμα του λαϊκού χορού, αλλά με τους αγκώνες λυγισμένους κρατούν η μια το χέρι της άλλης από τον καρπό, επαναλαμβάνοντας με αυτόν τον τρόπο ξεκάθαρα το σχήμα “χείρ επί καρπώ”, που συναντούμε αρκετά συχνά στην εικονογραφία του κύκλιου χορού στην αρχαία Ελλάδα (“χείρ επί καρπώ” ή το ταξίδι ενός εικονογραφικού μοτίβου στο χρόνο).

Οι απεικονίσεις των χορών στα Καθολικά των Ιερών Μονών, αλλά και των ναών γενικότερα, μαρτυρούν πάντα την ευφρόσυνη αυτή εκδήλωση της ψυχής του ανθρώπου ενταγμένη όμως σε μια εσχατολογική προοπτική. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος επιδοκιμάζει τον κόσμιο χορό ανδρών και γυναικών κατά τις θρησκευτικές εορτές. Αλλά και ο Θεόδωρος Βαλσαμών αναφέρει καθαρά ότι οι χοροστασίες δεν αποδοκιμάζονται καθώς γίνονται προς τιμήν του Θεού.-

Υάκινθος