Βυζαντινή τέχνη (Μέρος Β' ) - 2

<><>

<><> Συντάκτης: Ρουμπέκα Κατερίνα Δευτέρα, 26 Απρίλιος 2010 πηγή : artmag.gr Το Μηνολόγιο που ζωγράφισαν 8 ζωγράφοι για τον Βασίλειο Β' (1000) Βατικανό Η περίοδος του 11ου αιώνα χαρακτηρίζεται από σημαντική πνευματική άνθηση, επακόλουθο της πολιτικής σταθερότητας και του περιορισμού της αραβικής και βουλγαρικής απειλής. Από τον μεγάλο αριθμό ψηφιδωτών διακοσμήσεων, λίγες διασώθηκαν και όχι στην Κωνσταντινούπολη, αλλά στην Ελλάδα και στην Ρωσία. Παρά τη γεωγραφική τους θέση, οι διακοσμήσεις αυτές δεν είναι επαρχιακής εμπνεύσεως, αλλά απηχούν πιστά τις μεγάλες καλλιτεχνικές συλλήψεις της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας. Οι διαφορές στις τεχνοτροπίες θα πρέπει να αποδοθούν μόνο στην παράλληλη ανάπτυξη ξεχωριστών καλλιτεχνικών ρευμάτων με αντίστοιχη καταγωγή στην Κωνσταντινούπολη και ίσως στη Θεσσαλονίκη. Η εις Άδου Κάθοδος του Ιησού, θριαμβευτή με τον Σταυρό της νίκης, που σπάει τις πύλες του Άδη και ελευθερώνει τον Αδάμ και την Εύα, ψηφιδωτό (11ος αιώνας) Όσιος Λουκάς Το πιο σημαντικό σύνολο ψηφιδωτής διακοσμήσεως της εποχής είναι του Οσίου Λουκά στη Φωκίδα, με λίγες σκηνές από τα Ευαγγέλια και πάρα πολλές μορφές αγίων, που αποφεύγουν κάθε ίχνος ελληνιστικών αναμνήσεων. Το τοπίο δίδεται συνοπτικά και στις ισορροπημένες συνθέσεις κυριαρχεί η ανθρώπινη μορφή, άκομψη, με έντονη στατική έκφραση στα πρόσωπα. Το σχέδιο είναι ζωηρό και τα καθαρά χρώματα απλώνονται σε μεγάλα επίπεδα. Στον νάρθηκα οι σκηνές από τα Πάθη, χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη δραματικότητα στην κίνηση των μορφών, οι οποίες είναι πλασμένες με ένα πιο πλούσιο και μαλακό τρόπο, διατηρούν την έκφραση υψίστης θρησκευτικής εντάσεως. Οι τεχνίτες που εκτελούσαν την ίδια εποχή τα μεγαλοπρεπή ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας στο Κίεβο, θα πρέπει να ανήκουν στην ίδια σχολή, ενώ τα λίγα κατεστραμμένα ψηφιδωτά στον νάρθηκα του Ναού της Κοιμήσεως στη Νίκαια (1045), δείχνουν την παράλληλη ανάπτυξη μιας μνημειακής τεχνοτροπίας που είχε επιτύχει κάποια σύνθεση των δύο παραδόσεων. Η εις Άδου Κάθοδος (1045-1050), καλύπτει μία από τις 8 κόγχες της Νέας Μονής της Χίου Αυτή η τεχνοτροπία θα εμφανιστεί σε πλήρη ωριμότητα στη διακόσμηση της Νέας Μονής Χίου (1050), που θεωρείται ότι έγινε με την αυτοκρατορική προστασία του Κωνσταντίνου του Μονομάχου και όπου ο μνημειακός χαρακτήρας κερδίζει σε ζωντάνια και συγχρόνως σε πνευματικότητα. Τα τελευταία δείγματα αυτού του ύφους συναντάμε στη Μονή Βατοπεδίου του Αγίου Όρους (1091). Στα τέλη του αιώνα στο Δαφνί, η ψηφιδωτή διακόσμηση δείχνει μια αναβίωση της ελληνιστικής παραδόσεως, που πρόκειται να αποβεί ολοένα και πιο σημαντική για τη μνημειακή ζωγραφική. Οι μορφές ραδινές και γεμάτες χάρη, θυμίζουν τις στάσεις αρχαίων αγαλμάτων, ενώ το τοπίο αποκτά ειδυλλιακό χαρακτήρα και ο αριθμός των ευαγγελικών θεμάτων αυξάνει. Απόστολοι, λεπτομέρεια της Ανάληψης του Χριστού, τοιχογραφία (1037-1056), Αχρίδα, Αγία Σοφία Παράλληλα από τη ζωγραφική αυτή δεν λείπουν οι αναμνήσεις της εκφραστικής ζωγραφικής, ούτε τα δείγματα της εμπρεσιονιστικής ελευθερίας στην εκτέλεση, πλάι σε μορφές ακαδημαϊκής ψυχρότητας. Οι τοιχογραφίες αυτής της εποχής έχουν χαρακτήρα μνημειακό και παρόλο που σώζονται λίγες, η ύπαρξη μνημείων της σπουδαιότητας και της εκτάσεως της Αγίας Σοφίας της Αχρίδας, δεν αφήνει αμφιβολία ως προς την καταγωγή τους. Η υψηλής ποιότητας διακόσμηση της Παναγίας των Χαλκέων, όπως και οι λίγες τοιχογραφίες της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης, δείχνουν ότι η Κωνσταντινούπολη ήταν σημαντικό καλλιτεχνικό κέντρο, συνδεόμενο άμεσα με την πρωτεύουσα. Ευαγγέλια με την πλουσιότερη εικονογράφηση, (11ος αιώνας), Πάρμα Στην ίδια κατεύθυνση τοποθετούνται και οι τοιχογραφίες στα παρεκκλήσια και στην κρύπτη του Οσίου Λουκά. Αξιομνημόνευτες είναι οι τοιχογραφίες της Νάξου, στο Κορωπί, στον Άγιο Στέφανο στην Καστοριά, στην Επισκοπή Ευρυτανίας, στην Κέρκυρα. Οι τοιχογραφίες που σώζονται στα σκαλισμένα στον βράχο ναΰδρια της Καππαδοκίας ανήκουν σε ένα διαφορετικό είδος. Ξεκινούν από μια αφελή, λαϊκή τέχνη, πιστή στις προεικονομαχικές παραδόσεις. Μόνο ορισμένες διακοσμήσεις του 11ου αιώνα, εμφανίζουν άμεση επίδραση της μεγάλης τέχνης από την Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη. Αντίστοιχο, λαϊκό ρεύμα βρίσκεται στην Μικρά Ασία, στην Πελοπόννησο, στα νησιά και στη νότιο Ιταλία. Τα ιστορημένα χειρόγραφα είχαν φτάσει σε αξιοσημείωτη τεχνοτροπική ενότητα, ουσιαστικά βυζαντινή, με συνδυασμό και σύνθεση του κλασικού ρεαλισμού με τη χριστιανική πνευματικότητα. Τυπικά δείγματα της εποχής είναι το Μηνολόγιο του Βασιλείου Β?, το Τετραβάγγελο της Πάρμας 5 και άλλα. Ο Χριστός, τμήμα από τη Δέηση (12ος αιώνας) Αγία Σοφία, Κωνσταντινούπολης Από την περίοδο του 12ου αιώνα, δεν έχουν σωθεί μεγάλες ψηφιδωτές διακοσμήσεις στη Βυζαντινή επικράτεια. Στην Κωνσταντινούπολη και στην Αγία Σοφία σώζονται δύο μεγάλα διάχωρα στον νότιο γυναικωνίτη. Το ένα του 1118, με την Παναγία ανάμεσα στον αυτοκράτορα Ιωάννη τον Β? Κομνηνό και την αυτοκράτειρα Ειρήνη και δίπλα τον γιό τους Αλέξιο, εκφράζει τις καλύτερες παραδόσεις της αυλικής τέχνης. Το άλλο διάχωρο, με παράσταση της Δεήσεως, δείχνει μια θαυμαστή τεχνική τελειότητα. Τα ψηφιδωτά στη Μητρόπολη των Σερρών ήταν αξιοσημείωτα για την ζωντάνια και τη δραματικότητα των μορφών τους. Το γόητρο της πολυτέλειας και της τελειότητας στην εκτέλεση του βυζαντινού ψηφιδωτού συνέβαλε στην εξάπλωσή του και πέρα από τα όρια της αυτοκρατορίας. Η Φιλοξενία του Αβραάμ, τοιχογραφία της τέχνης των Κομνηνών, Άγιος Ιωάννης Θεολόγος, Πάτμος Τα πιο εκτεταμένα σύνολα ψηφιδωτών σώζονται στην Σικελία, αλλά προσαρμοσμένα σε αρχιτεκτονήματα ξένα προς τα βυζαντινά. Τα πιο ωραία είναι στην Κεφαλού, εκκλησία ιδρυμένη από τους Νορμανδούς βασιλείς, ενώ τα ψηφιδωτά του παρεκκλησίου του Παλέρμου τείνουν προς κάποια ξηρότητα. Στην ίδια πόλη, στον ναό της Μαρτοράνας η διακόσμηση είναι σε πιο καθαρό βυζαντινό ύφος. Στον καθεδρικό ναό του Μονρεάλε η εκτεταμένη διακόσμηση που συμπληρώθηκε το 1190, μοιάζει τεχνοτροπικά με τις βυζαντινές τοιχογραφίες του τέλους του αιώνα. Η εκκλησία στο Νέζερι της Γιουγκοσλαβίας, που ιδρύθηκε το 1164 από ένα μέλος της οικογένειας των Κομνηνών, σώζει ένα από τα πιο ωραία δείγματα της νέας τέχνης όπως είχε διαμορφωθεί στην πρωτεύουσα και ένα από τα πρώτα παραδείγματα στην ευρωπαϊκή ζωγραφική, απόπειρας να εκφραστούν τα συναισθήματα πάθους και αγωνίας.

Η Έγερση του Λαζάρου, (13ος αιώνας), Άγιο Όρος Στις τοιχογραφίες φέρεται ως τα άκρα ο γραμμικός χειρισμός των επιφανειών και των φώτων και με την αντίθεση των συχνά συμπληρωματικών χρωμάτων, δημιουργείται μια ταραγμένη εκφραστικότητα στα πρόσωπα και στην πτυχολογία. Από την ίδια αυτή ζωγραφική ξεκίνησε και μια άλλη τεχνοτροπία, η οποία κατά τις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα χαρακτηρίζει τα καλύτερα έργα της τελευταίας περιόδου της δυναστείας των Κομνηνών. Οι πανύψηλες κομψές μορφές και η περίτεχνη πτυχολογία σημειώνουν μια αυξανόμενη τάση προς ένα καλλιγραφικό μανιερισμό. Η Παναγία του Βλαδιμίρ, εικόνα (12ος αιώνας), Ρωσία Η φορητή εικόνα εξακολούθησε να επηρεάζεται από τη μεγάλη ζωγραφική, γεγονός που αποδεικνύεται και από τη χρήση του ψηφιδωτού σε εικόνες μεγάλων διαστάσεων. Οι εικόνες του Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως «Παναγία Οδηγήτρια και Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος» (11ος -12ος αιώνας), η Παναγία στο Χιλανδάρι και η Παναγία από τη Μονή Σινά. Αλλά και εικόνες ζωγραφισμένες στο ξύλο συχνά ανήκουν στο ίδιο μνημειακό ύφος που χαρακτηρίζει τη μεγάλη ζωγραφική. Τυπικά δείγματα αυτής της τέχνης, οι δίδυμες εικόνες, η μία με την παράσταση της Εγέρσεως του Λαζάρου και η άλλη με τη Μεταμόρφωση και οι δύο με χαρακτηριστικό κόκκινο βάθος. Αντίθετα σε ορισμένες άλλες εικόνες υψηλής ποιότητας, ο τρυφερός ψυχισμός των μορφών τονίζεται από μια χειρονομία οικειότητας, από μια αβρότητα στο σχέδιο, από τη βαθειά ανθρωπιά του βλέμματος. Τα καλύτερα δείγματα αυτής της τεχνοτροπίας είναι η Παναγία του Βλαδιμίρ, που είχε σταλεί στη Ρωσία από την Κωνσταντινούπολη και ο Άγιος Παντελεήμων της Λαύρας. Η Μονή Σινά κατέχει ένα μεγάλο αριθμό εκλεκτών εικόνων του 12ου αιώνα. Ξεχωρίζουν σειρές επιστυλίων τέμπλου, με παραστάσεις της Δεήσεως, σε συνδυασμό με σκηνές ευαγγελικές ή βίους αγίων, σε τεχνική συγγενική της μικρογραφίας, όπου υπάρχουν στο Άγιο Όρος. Ευαγγελισμός, εικόνα (12ος αιώνας) Σινά, Μονή Αγίας Αικατερίνης Μικρογραφίες εξακολουθούσαν να στολίζουν πλούσια τους περγαμηνούς κώδικες. Τα έργα αυτής της περιόδου χαρακτηρίζονται από κομψές ολοσέλιδες εικόνες, σκηνές ζωγραφισμένες επιδέξια, με προσοχή στις λεπτομέρειες, με διακοσμητικές επικεφαλίδες και σχέδια στο περιθώριο και πλούσια σε φαντασία και επινοητικότητα αρχικά γράμματα. Χαρακτηριστικά δείγματα, η Οκτάτευχος του Σεραγίου στην Πόλη και τα δύο βιβλία με τις ομιλίες του Ιακώβου της Μονής Κοκκινοβάφου, στο Παρίσι και στο Βατικανό. Κατά το τέλος του αιώνα οι ωραιότερες μικρογραφίες στο Ψαλτήριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης των Αθηνών παριστάνουν μορφές σε γεμάτη ζωντάνια κίνηση, ενώ το Ευαγγελιστάριο της ίδιας Βιβλιοθήκης περιέχει επιβλητικές παραστάσεις των ευαγγελιστών, με βάθος τα ερείπια αρχαίου ναού στο επιστύλιο του οποίου έχουν φυτρώσει άγρια φυτά (καθαρός ρομαντισμός, ντυμένος σε κλασικό ένδυμα).

(συνεχίζεται)